Το πένθος στα παιδιά

Το πένθος στα παιδιά

Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ένα πολύ οδυνηρό γεγονός στη ζωή των παιδιών. Τα παιδιά, όπως και οι ενήλικες, έχουν ανάγκη να θρηνήσουν. Ο θρήνος είναι μία φυσιολογική, υγιής αντίδραση που είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση της απώλειας.

Για να βοηθήσουμε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν την απώλεια ενός γονιού είναι σημαντικό να μπορούμε να κατανοήσουμε πώς σκέφτονται τα παιδιά και πώς επεξεργάζονται τις πληροφορίες που δέχονται, ανάλογα με την ηλικία που έχουν.

Η κατανόηση των παιδιών για το θάνατο

Η κατανόηση του θανάτου από το παιδί αλλάζει ανάλογα με την ηλικία του και το ανα΄πτυξαικό στάδιο που βρίσκεται. Αν και η κατανόηση του θανάτου ανάμεσα στα παιδιά μπορεί να ποικίλει, ωστόσο θεωρείται ότι ακολουθεί ένα παρόμοιο πρότυπο.

Ειδικότερα:

Παιδιά κάτω από 5 ετών

• - Τα παιδιά δεν κατανοούν το γεγονός ότι ο θάνατος είναι οριστικός ή ότι οι ζωτικές λειτουργίες σταματάνε.

• - Έτσι, μπορεί να ρωτήσουν «πότε θα επιστρέψει ο/η _____;» ή «τώρα ο/η ____ θα κρυώνει εκεί που είναι;»

• - Τα παιδιά δυσκολεύονται να κατανοήσουν την αφηρημένη ιδέα του θανάτου.

• - Μπορεί να μπερδευτούν αν πείτε ότι το άτομο που πέθανε απλά κοιμάται. Μπορεί να ρωτήσουν «γιατί δεν ξυπνάει;».

• - Η σκέψη των παιδιών σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο χαρακτηρίζεται μαγική. Αυτό σημαίνει ότι θεωρούν ότι αυτά είναι το κέντρο του κόσμου. Μπορεί να πιστέψουν ότι οι σκέψεις τους ή οι πράξεις τους μπορεί να προκαλέσουν διάφορα πράγματα και έτσι μπορεί να σκεφτούν ότι τα ίδια προκάλεσαν κακό απλά επειδή το σκέφτηκαν

• - Οι συνέπειες του θανάτου δεν είναι ακόμα εμφανείς σε αυτή την ηλικία. Αυτό μπορεί να εξηγήσει το γιατί αντιδρούν παράξενα στο άκουσμα τη στο γεγονός του θανάτου (π.χ. μπορεί αμέσως μετά το άκουσμα του θανάτου να συνεχίζουν το παιχνίδι τους).

Παιδιά 5-10 ετών

Τα παιδιά σε αυτή την ηλικία σταδιακά καταλαβαίνουν ότι ο θάνατος είναι οριστικός και ότι όλες οι ζωτικές λειτουργίες έχουν σταματήσει.

Ιδιαίτερα στην ηλικία των 7 τα παιδιά

• - Φαίνεται να κατανοούν ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος και ότι θα συμβεί σε όλους.

• - Μπορούν να σκεφτούν ότι είναι πιθανό να συμβεί και στα ίδια.

• - Η κατανόησή τους για τις αιτίες του θανάτου είναι σαφής και ακριβής (π.χ. ηλικία, ατύχημα…).

• - Μπορεί να κάνουν πολλές ερωτήσεις γύρω από το θάνατο και το τι γίνεται μετά.

• - Μπορεί να υποθέσουν ότι το πρόσωπο που πέθανε μπορεί ακόμα να τους δει και να τους ακούσει.

• - Καθώς μεγαλώνουν μπορεί, ιδιαίτερα τα αγόρια, να αρχίσουν να μην εκφράζουν τα συναισθήματά τους (εξαιτίας της πίεσης που δέχονται από την ομάδα των συνομηλίκων ή επειδή οι ενήλικες συνήθως τους λένε «μην κλαις – είσαι μεγάλος πια).

• - Πολλές φορές παρατηρούνται συχνές συναισθηματικές αλλαγές. Άλλες φορές μπορεί να βιώνουν έντονα αρνητικά συναισθήματα και άλλες μπορεί να παίζουν σαν να μην έχει συμβεί τίποτα. Αυτός είναι ένας φυσιολογικός αμυντικός μηχανισμός.

10 ετών – εφηβεία

• - Εξαιτίας των αναπτυξιακών αλλαγών που συμβαίνουν η αντίδραση στο θάνατο μπορεί να είναι πολύ έντονη

• - Μιλάνε για το άδικο/δίκαιο, τη μοίρα και το πεπρωμένο

• - Η κατανόηση και η αντίληψη του θανάτου, αν και είναι πιο ολοκληρωμένη, επηρεάζεται από το τι έχουν ακούσει στο παρελθόν σχετικά με αυτό. Ειδικότερα, η ωριμότητα του παιδιού, η προσωπικότητά του, καθώς και οι προσωπικές του εμπειρίες σε σχέση με το θάνατο επηρεάζουν την κατανόηση της έννοιας του θανάτου.

Συναισθήματα και αντιδράσεις των παιδιών που θρηνούν

• - Λύπη, θλίψη και έλλειψη ευχαρίστησης
• - Κοινωνική απομόνωση
• - Φόβος και άγχος (π.χ. φοβία να μείνει μόνο του, φόβος στο σκοτάδι…)
• - Θυμός και ευερεθιστότητα (π.χ. ξεσπάσματα και εκρήξεις θυμού)
• - Σύγχυση
• - Δυσκολίες στον ύπνο ή αλλαγή στη διατροφή
• - Παλινδρόμηση – επιστροφή σε πιο ανώριμες συμπεριφορές (π.χ. ενούρηση…)
• - Προβλήματα στο σχολείο – πτώση της σχολικής επίδοσης
• - Παράπονα για σωματικές ενοχλήσεις (πονοκέφαλος…)
• - Ενασχόληση με το θάνατο

Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να κρατήσουν για 6 εβδομάδες και παραπάνω ανάλογα με την ηλικία και το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού, τις συνθήκες του θανάτου και το περιβάλλον που επικρατεί. Εάν δείτε ότι επιμένουν σημαντικά, ότι είναι ιδιαίτερα έντονες και ότι δημιουργούν σημαντική έκπτωση στη λειτουργικότητα του παιδιού θα ήταν καλό να απευθυνθείτε σε κάποιο ειδικό ψυχικής υγείας.

Σημεία που είναι σημαντικό να θυμάστε

• - Τα παιδιά εκφράζουν τα συναισθήματά τους μέσα από τις συμπεριφορές τους παρά μέσα από τα λόγια τους.
• - Ο θρήνος είναι μία φυσιολογική, υγιής αντίδραση που είναι απαραίτητη για την ανακούφιση.
• - Κάθε παιδί έχει ένα δικό του, ξεχωριστό τρόπο αντίδρασης στην απώλεια.
• - Φροντίστε να ενημερώσετε όλους τους ανθρώπους που έρχονται σε καθημερινή επαφή με τα παιδιά και που παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή τους (π.χ. δάσκαλος…).
• - Το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη του παιδιού κατά τη διαδικασία του θρήνου.
• - Προσπαθήστε να διατηρήσετε τις βασικές ρουτίνες στη ζωή των παιδιών. Δηλαδή, προσπαθήστε να διατηρήσετε τις συνήθειες του παιδιού, όπως ήταν πριν την απώλεια και εξασφαλίστε, έτσι, τη σταθερότητα που χρειάζονται. - Ταυτόχρονα, ενημερώστε για τις αναγκαίες αλλαγές που πρόκειται να συμβούν στην καθημερινότητά τους.
• - Προσπαθήστε να είστε διαθέσιμοι για το παιδί: να το ακούσετε, να του μιλήσετε, να του κάνετε μία αγκαλιά. Συνήθως τα παιδιά και οι έφηβοι τέτοιες στιγμές χρειάζονται περισσότερη προσοχή.
• - Όταν τα παιδιά θέλουν να μιλήσουν προσπαθήστε να βρείτε χρόνο για να το κάνετε. Προσπαθήστε να είστε υπομονετικοί και επιβεβαιωτικοί. Ενθαρρύνετε το παιδί να εκφράσει τα συναισθήματά του και συζητήστε τα. Βεβαιώστε το παιδί ότι είστε εκεί για να το ακούσετε.
• - Αφήστε το παιδί να καταλάβει ότι δεν πειράζει είτε αν θέλει να κλάψει είτε να γελάσει.
• - Επιτρέψτε στο παιδί να μιλάει όσο συχνά θέλει για το αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε. Προσπαθήστε να αλλάξετε τη διάθεση συζητώντας ευχάριστες αναμνήσεις και στιγμές που είχε ζήσει μαζί του. Κρατήστε ενθύμια και βοηθήστε το παιδί να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου.
• - Προσπαθήστε να μην κρύβετε τα δικά σας συναισθήματα. Μη φοβάστε να αφήσετε το παιδί να σας δει να κλαίτε ή να εκφράζετε τη λύπη σας με άλλους τρόπους.
• - Επιτρέψτε στο παιδί να συμμετέχει στις τελετουργίες που γίνονται
• - Να είστε έτοιμοι για ερωτήσεις που θα γίνουν και προσπαθήστε να απαντήσετε σε αυτές με ειλικρίνεια. Δώστε τις ανάλογες εξηγήσεις που ταιριάζουν με την ηλικία του παιδιού και μη διστάσετε να πείτε «δεν ξέρω».
• - Προσέξετε τη γλώσσα και τις εκφράσεις που χρησιμοποιείτε. Για παράδειγμα, η έκφραση «κοιμήθηκε και δε θα ξαναξυπνήσει» μπορεί να δημιουργήσει έντονο φόβο στο παιδί σχετικά με τον ύπνο ή η έκφραση «έφυγε» ή «πήγε ταξίδι» μπορεί να δημιουργήσει στο παιδί την αίσθηση ότι ο γονιός του το εγκατέλειψε ή ότι θα επιστρέψει αντίστοιχα.
• - Να είστε σε εγρήγορση για να παρατηρήσετε τις οποιεσδήποτε αλλαγές στη συμπεριφορά. Τον πρώτο καιρό το παιδί μπορεί να αποσυρθεί ή να είναι επιθετικό, ή να δείξει θυμό, νευρικότητα, να έχει μελαγχολική διάθεση και έλλειψη συγκέντρωσης. Προσπαθήστε να χειριστείτε αυτές τις συμπεριφορές με ηρεμία και υπομονή. Μην τις αγνοείτε αλλά μη δείξετε ότι σας προκαλούν έκπληξη.

Σημαντικά μηνύματα που πρέπει να δώσετε

• - Ο/Η ___δεν ήθελε να πεθάνει και να σε αφήσει – δεν το έκανε επίτηδες.
• - Κανείς δε φταίει για το θάνατο του/της ___.
• - Ο/Η δεν μπορεί να γυρίσει σπίτι.
• - Ο/Η ___σε αγαπούσε πάρα πολύ και ήταν περήφανος/η για εσένα.
• - Δεν πειράζει αν θέλεις να κλάψεις ή αν νιώθεις θυμωμένος.
• - Είναι εντάξει αν θέλεις να γελάσεις και να διασκεδάσεις.

Προτεινόμενα βιβλία στα ελληνικά

• Baum H. «Η γιαγιά πήγε στον ουρανό; Το παιδί και ο θάνατος. Διαχείριση του πένθους».  Εκδόσεις Θυμάρι, Αθήνα 2003.
• Bode A. & Broere R. «Παππού θα σε θυμάμαι για πάντα». Εκδόσεις Γλαύκη, Χανιά, 2000.
• Dolto F. «Μιλώντας για το θάνατο». Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2000.
• Herbert, M. «Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και την απώλεια». Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004.
• Kroen, W.C. «Πως θα βοηθήσετε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν έναν θάνατο - Ένας οδηγός απαραίτητος για τους ενηλίκους». Εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα, 2007.
• LeShan E. «Μαθαίνοντας να λέμε αντίο στο γονιό που χάνεται». Εκδόσεις Θυμάρι, Αθήνα, 1998.
• Neimeyer R. «Ν’ αγαπάς και να χάνεις: Αντιμετωπίζοντας την απώλεια». Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2006.
• Romain, T. «Τι στην ευχή να κάνεις αν χάσεις κάποιον που αγαπάς;». Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2004.
• Θάνου, Α.Γ. & Νικολακοπούλου Α. «Αντίο μικρέ μου φίλε - Αντιμετωπίζοντας τα συναισθήματα της θλίψης: Βιβλίο του γονέα». Εκδόσεις ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006.
• Μπουσκάλια Λ. «Η πτώση του φύλλου που το έλεγαν Φρέντυ: Μια ιστορία ζωής για όλες τις ηλικίες». Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα, 1991.